شیخ مفید بیشتر شب را بیدار بود و به مطالعه و عبادت سپری میکرد
ابو یعلی جعفری که داماد مفید بوده است،می‏گوید:
«شیخ مفید شب ها مختصری می‏ خوابید و بقیه شب را به نماز یا مطالعه یا تدریس یا تلاوت قرآن مجید می‏گذرانید»

نظر بزرگان‏ درباره شیخ مفید

شیخ مفید از دیدگاه دانشمندان شیعه و سنی دارای جایگاه رفیعی است که به کلماتی از بزرگان اشاره می‏ کنیم:
نجاشی،شاگرد نامدار و مورد اعتماد شیخ مفید درباره او می گوید:
«محمدبن محمدبن نعمان...شیخ و استاد ما است-که رضوان خدابراو باد-فضل او درفقه و حدیث و ثقه بودن او مشهورتر از آن است که وصف شود.او تالیفات متعددی دارد.»
شیخ طوسی،شاگرد ارزنده مکتب او،درباره استاد خود شیخ مفید در«فهرست‏» می‏نویسد:
«محمدبن محمدبن نعمان،معروف به ابن المعلم،ازمتکلمان امامیه است.در عصرخویش ریاست و مرجعیت شیعه به او منتهی شد.در فقه و کلام برهرکس دیگر مقدم بود.حافظه خوب و ذهنی دقیق داشت و در پاسخ به سؤالات،حاضر جواب بود.او بیش از 200 جلد کتاب کوچک و بزرگ دارد.»
ابن حجر عسقلانی از علمای اهل سنت درباره شیخ مفید می‏گوید:«او بسیار عابد و زاهد و اهل خشوع و تهجد بود و مداومت بر علم و دانش داشت.جماعت بسیاری از محضر او بهره بردند.او برتمام شیعیان حق دارد.پدرش در«واسط»زندگی میکرد و به آموزگاری می‏پرداخت و در«عکبری» کشته شد.گفته می‏شود که عضد الدوله به ملاقات او می‏ شتافت و هنگام مریضی به عیادت او می‏ رفت.»
عماد حنبلی،یکی دیگر از دانشمندان اهل سنت درباره او می‏گوید:
«او بزرگی از بزرگان امامیه و رئیس بخش فقه و کلام و مباحثه بود.او با پیروان هر عقیده به مباحثه و مناظره می‏پرداخت.موقعیت شایان توجهی در تشکیلات دولت آل بویه داشت.او صدقه فراوان می‏داد.بسیار اهل خشوع و تهجد و اهل نماز و روزه و خوش ‏لباس بود.
او مورد زیارت و ملاقات عضد الدوله قرار می‏گرفت.نزدیک 76 سال عمر کرد و بیش از 200 جلد تالیف دارد.تشییع جنازه او شهرت دارد.در تشییع او بیش از 80 هزار نفر از شیعیان شرکت جستند و درگذشت او در ماه رمضان بود.رحمت خدا بر او باد...».
جهان اسلام در عصر شیخ مفید
از رحلت رسول الله صلی الله علیه وآله حدود300سال می گذشت.دراین مدت امامان و شیعیان تحت فشار بنی امیه و در خفقان خشن بنی عباس بسر می بردند.شکنجه های روحی و جسمی و اذیت و آزار خلفا و حکمرانان همچنان ادامه داشت تا اینکه در اواسط قرن چهارم هجری محدودیت،شیعیان به مقدار قابل ملاحظه ای کاهش یافت.
خلفای فاطمی-که شیعه اسماعیلی بودند-در مصر دولت نیرومندی تشکیل این دولت ابهت و جلال دربار بغدادکاسته شد و ازطرفی سیف الدوله حمدانی و امرای آن خاندان درشام حکومت میکردند که آنها نیز افتخار شیعی بودن را داشتند.
در کنار این دو غوریان،صفاریان و طاهریان و از همه مهمتر دولت آل بویه که از شیعیان مخلص و فرزانه اهل بیت علیهم السلام بودند در قسمت هایی از ایران و عراق قدرت یافتند.
دو سال پیش از ولادت شیخ مفید،احمد معزالدوله - درسال 334-با ورود خود به بغداد و تأسیس شاخه ای از حکومت آل بویه در این شهر صفحه نوینی در تاریخ بغداد گشود. فرصتی فراهم شد و شیعیان در پناه آل بویه از آزادی موجود بهره برده و عقاید خویش را نشر دادند.
سال 352 اولین عزاداری علنی شیعیان در عاشورا بر پا شد و در پی آن جشن عید غدیر روحی تازه در کالبد شیفتگان شیعی دمید.
عزالدوله درسال367 هجری به امارت رسیدو در سال367 با ریاست عضدالدوله،بغداد رونقی تازه یافت و شور و نشاط علمی قابل توجهی به دست آورد.
شیخ مفید در این عصر می زیست و با توجه به اوضاع،از مقام و منزلتی بسیار برخوردار بود.به طوری که عضدالدوله به هنگام بیماری شیخ به دیدار او رفت و از وی عیادت کرد.شفاعت مفید در حق دیگران پذیرفته می شد و رهنمودهایش مورد قبول قرار می گرفت و این در حالی بود که 36 ساله بود.

نامه های امام زمان(عج) به شیخ مفید

دفتر زندگی شیخ مفید،صفحات نورانی دارد که در آنها،نامه های مبارک امام زمان حضرت بقیة الله الاعظم عجل الله فرجه به چشم میخورد.
دانشمند بزرگوار،احمد بن علی طبرسی در اواخر کتاب «احتجاج» برخی از توقیع های(نامه) حضرت «ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف» را که به شیخ مفید صادر کرده،آورده است.
در این نامه ها حضرت حجت(عج)شیخ مفید را مشمول عنایات خاص و الطاف مخصوص خود قرار داده است.

به عنوان نمونه امام زمان(ع)درخطاب هایش به شیخ مفید چنین می‏ فرماید:
1.للاخ السدید و الولی الرشید الشیخ المفید؛به برادر با ایمان و دوست رشید،شیخ مفید...
ترجمه برخی از فراز های این نامه چنین است:
«این نامه ‏ای است به برادر با ایمان و دوست رشید،شیخ مفید أبو عبد اللَّه محمّد بن محمّد بن نعمان که از جمله پیمان هایی است که به ودیعت نهاده شده و از بندگان خدا اخذ گردیده است.
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم،سلام بر تو ای دوست مخلص در دین که در اعتقاد به ما با علم و یقین امتیاز داری.
ما شکر وجود تو را به پیشگاه خداوندی که جز او خدائی نیست برده و از ذات بی ‏ زوالش مسألت می ‏نمائیم که رحمت پیاپی خود را بر آقا و مولی و پیغمبر ما محمّد و اولاد طاهرین او فرو فرستد،و به تو-که پروردگار توفیقات را برای‏ یاری حقّ مستدام بدارد و پاداش تو را با سخنانی که ازجانب ما می‏ گوئی باصداقت افزون گرداند-اعلام میدارم که:به ما اجازه داده شده که تو را به شرافت مکاتبه مفتخر سازیم و موظّف بداریم که آنچه به تو می ‏ نویسیم به دوستان ما که نزد تو هستند برسانی....
هر چند ما در جایی منزل کرده‏ ایم،که از محلّ سکونت ستمگران دور است و این هم به علّتی است که خداوند صلاح ما و شیعیان با ایمان ما را تا زمانی که دولت دنیا از آن فاسقان است در این دیده است،ولی در عین حال از اخبار و اوضاع شما کاملا آگاهیم و چیزی از آن بر ما پوشیده نمی‏ ماند.
ما از لغزش هایی که از برخی شیعیان سر می ‏ زند از وقتی که بسیاری از آنان میل به‏ بعضی از کارهای ناشایسته ‏ای نموده ‏اند که نیکان گذشته از آنان احتراز می ‏نمودند و پیمانی که از آنان برای توجّه به خداوند و دوری از زشتی‏ها گرفته شده و آنرا پشت سر انداخته ‏انداطّلاع داریم،گویا آنان نمی ‏دانند که ما در رعایت حال شما کوتاهی نمی‏ کنیم و یاد شما را از خاطر نبرده ‏ ایم،و اگر جز این بود از هر سو گرفتاری به شما رو میآورد و دشمنانتان،شما را از میان می ‏بردند،تقوا پیشه سازید و به ما اعتماد کنید و چاره این فتنه و امتحان را که به شما رو آورده است از ما بخواهید...»
2.در نامه ای دیگر آمده است:این نامه‏ ای است از ما به تو؛ای برادر و ای ولیّ،و ای مخلص در محبّت ما، و ای پاک و یاور وفادار...
3.در تاریخ پنجشنبه بیست و سوم ذو الحجّه سال چهار صد و دوازده نامه دیگری از امام زمان به او رسید: بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، سلام خدا بر تو باد! ای یاری‏کننده حقّ، ای خواننده به سوی او با کلمه صدق و راستی ... ‏
فتوای نادرست شیخ مفید و اصلاح آن توسط امام زمان(عج)
شیخ مفید سوالی را به طور غیر عمد و به اشتباه جواب داد ولی حضرت ولی عصر(عج) با پیغامی آن را اصلاح فرمود.پس از مدتی که مرحوم مفید آگاه شد و در پی آن از دادن فتوا منصرف شد،آن حضرت طی نامه ای خطاب به شیخ فرمود: «بر شماست که فتوا بدهید و بر ماست که شما را استوار کرده و نگذاریم در خطا بیفتید.»
رویای عجیب شیخ مفید درباره درس گفتن به امام حسن(ع) و امام حسین(ع)
شبی شیخ مفید در خواب دید که در مسجد کرخ از مساجد بغداد نشسته است و فاطمه زهرا سلام الله علیها دست امام حسین(ع) و امام حسین(ع) را گرفته بود و به نزد شیخ مفید آمد و فرمود: «یا شیخ! علّمهما الفقه» یعنی «ای شیخ به این دو، فقه تعلیم بده».
شیخ از خواب بیدار شده و در حیرت افتاد که این چه خوابی بود و من کی هستم که به دو امام فقه تعلیم دهم؟

از سوی دیگر خواب دیدن امامان معصوم(ع) خواب شیطانی نیست.
وقتی صبح شد،شیخ به مسجدی که در خواب دیده بود رفت و در آنجا نشست؛ناگهان دید که زنی جلیل و محترم که دست دو پسر را در دست دارد وارد مسجد شد.وی به نزد شیخ آمد و گفت:«یا شیخ علمهما الفقه».شیخ تعبیر خواب رافهمید و به تعلیم و تربیت آنان همت گماشت و بسیار به آن دو بزرگوار احترام می‏ نمود.
آن دو پسر،«سید رضی» (کسی که بعدا نهج البلاغه را گردآوری کرد) و «سید مرتضی» معروف به علم الهدی بودند.

پاسخ امام علی (ع) به شیخ مفید
در مساله ای فقهی بین شیخ مفید و شاگردش سید مرتضی اختلاف نظر شد و با بحث و ارائه دلیل مشکل حل نشد.
هر دو راضی به قضاوت امام امیرالمؤمنین علی علیه السلام شدند.مسأله را بر کاغذی نوشته وبالای ضریح مقدس حضرت گذاشتند.صبح روز بعدکه کاغذرا برداشتند دستخطی مزین به چنین نوشته ای دیدند که:«انت شیخی و معتمدی و الحق مع ولدی علم الهدی»(ای شیخ) تو مورد اطمینان من هستی و حق با فرزندم علم الهدی است.

مناظره شیخ مفید با خلیفه دوم عمربن خطاب

در قرآن کریم آمده است:

«الاّ تَنْصُروُهُ فَقَدْ نَصَرهُ اللهُ اِذْ اَخْرَجَهُ الَّذینَ کَفَروُا ثانِیَ اثْنَیْنِ اْذْ هُما فی الْغارِ اِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لاتَحْزَنْ اِنَّ اللهَ مَعَنا فَاَنْزَلَ اللهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ وَ اَیَّدَهُ بِجُنُود لَمْ تَرَوْها ...»

اگرپیامبرصلّی الله علیه و آله را یاری نکنید،خداوند او را یاری خواهدکرد(همانگونه که در سخت ترین ساعات،او را تنها نگذارد) آن هنگام که(در جریان هجرت) کافران او را(از مکه)بیرون کردند،در حالی که دومین نفر بود(و یک نفر همراه او بیش نبود)در آن هنگام که آن دو،در غار بودند،و او به همراه خود می گفت: غم مخور،خدا با ما است،در این موقع خداوند آرامش خود را بر او(پیامبر) فرستاد، و با لشگرهایی که آن ها را نمی دیدند او را تقویت نمود.... (توبه/ 40)

علمای اهل تسنّن،این آیه را از دلائل معروف فضائل ابوبکر می دانند،و ابوبکر را به عنوان «یار غار» خوانده،و برای تأیید خلافت او به آن تکیه می نمایند.
طبرسی در کتاب احتجاج نقل می کند که شیخ مفید(ره)گفت:شبی در خواب دیدم به راهی میروم،ناگاه چشمم به جمعیّتی افتاد که به دور مردی حلقه زده بودند،و آن مرد برای آنها موعظه می گفت،پرسیدم آن مرد کیست؟ گفتند:«عمربن خطّاب» است.

نزدش رفتم و سخنانش را قطع کرده و گفتم:

ای شیخ بگو دلیل بر برتری ابوبکر،درآیه غار(ثانی اثنین اذهما فی الغار...)چیست؟
عمر گفت: شش نکته در این آیه وجود دارد که بیانگر فضیلت ابوبکر است.
آنگاه آن شش نکته را چنین برشمرد:

1.خداونددرقرآن(آیه 40/ توبه)ازپیامبرصلّی الله علیه وآله یادکرده،و ابوبکر رادومین نفرقرارداده است (ثانِیَ اثْنَیْن).

2.خداوند در آیه فوق،آن دو (پیامبر و ابوبکر) را در کنار هم،در یک مکان یاد کرده،و این بیانگر پیوند آن دو است (اِذْ هُما فِی الْغارِ).

3.خداوند در آیه مذکور، ابوبکر را به عنوان صاحب(رفیق) پیامبر صلّی الله علیه و آله یاد نموده تا آنها را هم رتبه کرده باشد.(اِذْ یقول لِصاحِبِهِ)

4.خداوند ازمهربانی پیامبر-صلّی الله علیه و آله-به ابوبکر خبرداده،آنجا که طبق آیه مذکور،پیامبر به ابوبکر می گوید وَ لا تَحْزَنْ؛ «اندوه مخور.»

5.پیامبرصلّی الله علیه و آله به ابوبکر خبر داده که خداوند یاور هر دوی ما به طور مساوی، و مدافع ما است (اِنَّ اللهَ مَعَنا).

6.خداوند در این آیه از نازل شدن سکینه و آرامش به ابوبکر خبر داده است،زیرا پیامبرصلّی الله علیه و آله همیشه دارای آرامش بود و نیازی به فرود آمدن آرامش نداشت(فَاَنْزَلَ اللهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ).

این شش نکته از آیه مذکور،بیانگر برتری ابوبکر است،که برای تو و دیگران قدرت بر ردّ آن نیست.
شیخ مفید(ره)میگوید:من به عمر گفتم:به راستی حقّ رفاقت با ابوبکر را ادا کردی،ولی من به یاری خدا به همه آن شش نکته پاسخ می دهم،مانند باد تندی که در روز طوفانی،خاکستری را می پراکند،و آن این است:

1.دومین نفر قرار دادن ابوبکر دلیل فضیلت او نیست.گزارشی از تعداد است.زیرا مؤمن با مؤمن، و همچنین مؤمن با کافر،در یک جا قرار می گیرند،وقتی که انسان بخواهد یکی از آن ها را ذکر کند می گوید دوّمین آن دو (ثانی اثنین).

2.ذکر پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و ابوبکر در کنار هم،نیز دلالتی بر فضیلت ابوبکر ندارد، زیرا - چنان که در دلیل نخست گفتیم-در یک جا جمع شدن،دلیل بر خوبی نیست،چه بسا مؤمن و کافر در یک جا جمع می شوند،چنانکه در مسجد پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله-که شرافتش از غار بیشتر است،مؤمن و منافق و...می آمدند و در آنجا کنار هم اجتماع میکردند،از این رو در قرآن می خوانیم:

«فَمالِ الَّذِینَّ کَفَروُا قِبَلَکَ مُهْطِعِینَ - عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ عِزِینَ؛این کافران را چه می شود که با سرعت نزد تـو می آیند،از راست و چپ،گروه گروه.» (معارج/36 و 37)
و هم چنین در کشتی نوح علیه‎السلام،هم پیغمبر بود و هم شیطان و حیوانات،پس اجتماع در یک مکان،دلیل فضیلت نیست.

3.اما در مورد مصاحبت،این نیز دلیل فضیلت نیست،زیرا مصاحب به معنی همراه است،و چه بسا کافر با مؤمنی همراه باشد، چنانکه خداوند در قرآن کریم می فرماید:
«قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ اَکَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ...:همراه (با ایمان) او که با او به گفتگو پرداخته بود،گفت:آیا به خدائی که تو را از خاک آفریده کافر شدی؟» (کهف ـ 37)

4.اما این که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:«لاتَحْزَنْ»؛(محزون مباش)این دلیل خطای ابوبکر است نه دلیل فضیلت او، زیرا حزن ابوبکر،یا اطاعت بود یا گناه؛ اگر اطاعت بود،پیامبر صلی الله علیه وآله از طاعت،نهی نمی کرد،لکه به آن دعوت میکرد،و اگر گناه بوده نهی ازآن درست باشد و آیات و دلیلی نیامده که ابوبکر امتثال کرده باشد و از اندوه خوری کناره کرده باشد.

5.پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:«اِنَّ الله مَعَنا»؛(خدا با ماست)دلیل آن نیست که منظور هر دو باشند،بلکه پیامبر به او اعلام کرده که خدا همراه من است،منظور شخص پیامبر به تنهایی است،و پیامبر از خودش تعبیر به جمع کرده است،چنانکه خداوند در قرآن از خود با لفظ جمع یاد کرده و می فرماید:

«اِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ اِنّا لَهُ لَحافِظُونَ»؛«ما ذکر(قرآن)را فرو فرستادیم،و ما قطعاً آن را نگهبانیم.» (حجر/ 9)
و گفته اند ابوبکر گفته:ای رسول خدا اندوه من برای برادرت علی بن ابی طالب است که چه بلایی سرش میآید(همان شب،علی در بستر پیامبر خوابیده بود که نقطه هجوم مشرکان برای قتل پیامبر بود) و پیغمبر فرمود:خدا با ما است،یعنی با من و برادرم علی بن ابی طالب.

6ـ اما این که گفتی سکینه و آرامش بر ابوبکر نازل شده،این خلاف قرآن است،زیرا سکینه بر آن کس نازل شد که طبق قسمت آخر آیه،لشکر نامرئی خدا به یاری او شتافت،که پیامبر اکرم باشد.
اگربر ابوبکر سکینه فرود آمده باید مویدبه لشکریان نامرئی خدا شده باشد و اگر بخواهی بگویی هر دو (سکینه و یاری لشکر نامرئی)برای ابوبکر بود،باید پیامبر صلّی الله علیه و آله را در اینجا از نبوّت خارج سازی.
بنابراین اگر به این جمله (آیه غار) برای رفیقت استدلال نکنی بهتر است.
شیخ مفید گفت:عمر دیگر نتوانست،پاسخ مرا بدهد،و مردم از دورش پراکنده شدند،و من از خواب بیدار شدم.
استادان شیخ مفید
برخی از استادان شیخ مفید عبارتند از:
1.ابن قولویه قمی

2.شیخ صدوق

3.ابن ولید قمی

4.ابو غالب زراری

5.ابن جنید اسکافی

6.ابو علی صولی بصری

7.ابو عبد الله صفوانی‏

شاگردان شیخ مفید

برخی از شاگردانش عبارتند از:

1.سید مرتضی علم الهدی

2.سید رضی

3.شیخ طوسی

4.نجاشی

5.ابو الفتح کراجکی

6.ابو یعلی جعفر بن سالار

تألیفات‏ شیخ مفید

شیخ مفید،بالغ بر 200 عنوان کتاب تألیف نموده است،از جمله:

1.المقنعة 2.الفرائض الشرعیة 3.أحکام النساء 4.الکلام فی دلائل القرآن 5. وجوه إعجاز القرآن 6.النصرة فی فضل القرآن 7.أوائل المقالات 8.نقض فضیلة المعتزلة 9.الإفصاح 10.الإیضاح‏ و ...

وفات ‏
شیخ مفید در سال 413 هجری،در بغداد و پس از 75سال تلاش و خدمت ارزنده درگذشت و مورد تجلیل فراوان مردم و قدردانی علما و فضلا قرار گرفت.
شیخ طوسی،که خود در تشییع جنازه او حضور داشته است،می‏گوید:روز وفات او از کثرت دوست و دشمن برای ادای نماز و گریستن بر او،همانند و نظیر نداشته است.هشتاد هزار تن از شیعیان او را تشییع کردند و سید مرتضی علم الهدی بر او نماز گزارد و درحرم مطهر امام جواد علیه السلام،پایین پای آن حضرت،نزدیک قبر استادش ابن قولویه،مدفون شد.
سید مرتضی که سالیانی از علم و دانش شیخ مفید خوشه چینی کرده بود زبان سوگ گشود و قصیده ای با این مطلع سرود:
من علی هذه الدیار اقاما / اوضفا ملبس علیه و داما
در این دیار چه کسی ساکن شده است،جامه جاودانگی پوشیده و همیشه باقی مانده است.
در گذشت شیخ مفید،مصیبت بزرگ برای آل پیامبر
سرسلسله داغداران و سوگواران این ماتم عظمی، قلب حضرت بقیة الله عجل الله فرجه بود.از غیب، بر قبر شیخ مفید نوشته شد:
لا صوت الناعی بفقدک انه / یوم علی آل الرسول عظیم‏
ان کنت قد غیبت فی جدث الثری‏ / فالعدل و التوحید فیک مقیم‏
و القائم المهدیّ یفرح کلما / تلیت علیک من الدروس علوم‏
صدای آنکه خبر مرگ تو را اطلاع داد به گوش نرسد که مردن تو روزی است که بر آل رسول مصیبت بزرگی است.
اگر در زیر خاک پنهان شده ای حقیقت عدل و توحید و خداپرستی در تو اقامت گزیده است.
قائم مهدی(ع) خوشحال می شد هرگاه تـو از انـواع علوم تدریس میکردی.